DZIEŃ WIELKIEJ RYBY (1996) reż. Andrzej Barański

W CYKLU "PRZYWRÓCONE ARCYDZIEŁA"

Kornel Filipowicz dzięki licznym wznowieniom i pracy znakomitych monografów (ukłony dla Justyny Sobolewskiej), przeżywa prawdziwy renesans popularności. Warto z tej okazji (a i bez okazji) przypomnieć  najciekawszą filmową adaptację jego unikatowej prozy.

Duża ryba, mały czas, jakaś miłość, jakaś tęsknota – temat dla Filipowicza. I temat dla Andrzeja Barańskiego.

19 czerwca, w Małopolskim Ogrodzie Sztuki, w cyklu „Przywrócone arcydzieła”, pokażemy „Dzień wielkiej ryby” Andrzeja Barańskiego z 1996 roku, adaptację opowiadania Kornela Filipowicza pod tym tytułem, a moimi gośćmi będą Joanna Brodzik, debiutująca tym filmem na dużym ekranie, oraz reżyser i scenarzysta, Andrzej Barański.

Jan, bohater filmu, późny wnuk Hemingwaya ze „Starego człowieka...”, zagrany wspaniale przez Jana Peszka, wraca po latach do miejsca, w którym kochał naprawdę, a przynajmniej tak mu się wydawało. Gdzie ryby, jak u Oty Pavla, były życiem, a  życie dawało się złapać na wędkę.

Irena – w tej roli delikatna, wiarygodna i piękna Joanna Brodzik – jest jednak mitem. Życie popłynęło z nurtem rzeki, jak Wisła w Kazimierzu  Dolnym.

 

„Dzień wielkiej ryby”, to artystyczne spełnienie Barańskiego-reżysera, w ulubionym melancholijno-wyrozumiałym klimacie reżysera „Dwóch księżyców”, z pięknymi rolami Jana Peszka, Joanny Brodzik, a także Jana Wieczorkowskiego, Beaty Tyszkiewicz, Jana Frycza i Anny Majcher, z genialną muzyką Henryka Kuźniaka, zdjęciami Krzysztofa Ptaka, scenografią Albiny Barańskiej i kostiumami Katarzyny Morawskiej.

W czerwcu, w Krakowie mamy święto. Taki film, tacy goście  to zawsze święto.

SMAŻONE ZIELONE POMIDORY

Jest centrum i są marginesy. Barańskiego interesowało zawsze to, co dla większości pozostaje niewidoczne. Marginesy. Wierny literaturze, nie sięga po bestsellery. Ten wytrawny stylista i znakomity rzemieślnik, nie realizuje filmów z założenia konfekcyjnych, nie walczy o czołowe lokaty w box office’ie.

Próba ogarnięcia gigantycznego dorobku reżysera, w którego skład wchodzą zarówno fabuły, jak i filmy telewizyjne, wybitne Teatry TV, krótkie metraże, dokumenty i animacje, jest wyzwaniem. Trudno znaleźć nazwisko reżysera równie wszechstronnego, i co może okazać się niespodzianką tajemniczego. „Jesteśmy w Arkadii z problemami socjalnymi – mówił o swoim kinie. – Zapewne nie omijały one arkadyjskich pastuszków”.

Twórca „Braciszka” (2007) jest reżyserem antypodów stylistycznych i znaczeniowych. Z nikim się nie kojarzy, nie przynależy do żadnej formacji. W znakomitych filmach krótkometrażowych, animacjach, filmach telewizyjnych i kinowych, Barański miał zawsze świadomość konkretnego medium. W taki sposób wybierał literacki materiał, po czym wymyślał dlań ekwiwalent obrazowy, żeby widz mógł skupić się na twarzy, emocji. Na szczególe. Przecież nawet pozornie prościutki „Braciszek”, znacząco przekraczał sferę ludyczności, folkloru religijnego, bożych świątków, do których został przypisany. Nieprzypadkowo muzyczne tło opowieści o bracie Alojzym (Artur Barciś) stanowiły kompozycje Bedetto Marcellego, Jana Sebastiana Bacha, Karla V. Dittersdorrfa czy Antonio Vivaldiego, a sceny w klasztorze przywodziły na myśl malarstwo Borisa Kostodiewa.

Klasyk polskiej krytyki filmowej, Aleksander Jackiewicz, definiował twórczość Andrzeja Barańskiego jako „nowe kino literackie” i określał jego filmy jako „historie o postawach wobec sztuki”. Z kolei Konrad Eberhardt w szkicu „Odwrócić kolejność”, notował: „Barański traktuje swoich bohaterów życzliwie, niemniej patrzy z dystansu i nie zamka oczu na ich śmiesznostki. Rejestruje codzienne czynności: słuchanie radia, które przebiega w uroczystej atmosferze, spacery po miasteczku, przygotowanie łóżka na noc.”

Świat kina Andrzeja Barańskiego, począwszy od debiutanckiego „W domu” (1975), to właśnie obraz tego typu drobiazgów, małych liter, niewielkich miasteczek, w których rodzą się ciche, ale wcale nie mniej przez to bolesne, dramaty i namiętności. To świat, który ma zapach ogórków kiszonych i świeżych pomidorów z ogrodu panny Malwiny (Bożena Dykiel) z „Dwóch księżyców”, albo lekko ubłoconej dekadencji w „Horrorze w wesołych bagniskach” (1995). Kino Andrzeja Barańskiego przemawia spokojnym, wyważonym głosem reżysera, jego uśmiechem.

Barański wędrował zawsze własnymi ścieżkami. Chodzi jednak o polne dróżki, nie o autostrady wyglancowane na „Euro 2012”. Pociągi regionalne, a nie Inter City. Twórca „Wolnych chwil” (1979) nie narzeka zresztą na deprymujące opóźnienia w rozkładzie jazdy kolei, nie ujada na kolegów, nie irytuje się że jego wspaniałe filmy nie są w Polsce nagradzane, albo nawet – jak miało to miejsce na ostatnim festiwalu w Gdyni – nie zostają dopuszczane do głównego konkursu. Po prostu robi swoje. Na przekór wszystkim, na własnych prawach, nie zgadzając się na artystyczne kompromisy.

Dobrze wie że oliwa i tak będzie się sprawiedliwa. Odrzucone przez selekcjonerów festiwalu w Gdyni „Księstwo”, paradoksalnie może okazać się jednym z największych międzynarodowych sukcesów w karierze Barańskiego. Po pokazie konkursowym w Karlovych Varach, otworzył się zdumiewający worek z propozycjami. „Księstwo” zakwalifikowało się na wiele prestiżowych  międzynarodowych festiwali (Cottbus, Montreal, a nawet w Indiach). Amerykański krytyk, Tom Ellis, uznał niedawno „Księstwo” za jeden z najwybitniejszych europejskich filmów dekady i najważniejsze wydarzenie prestiżowego festiwalu w Mill Valley.

Zbyszek z „Księstwa” do pewnego stopnia przypomina zresztą Szymona z „Dwóch księżyców”, Michała z „Kawalerskiego życia na obczyźnie” (1992), Admirała z „Nad rzeką której nie ma” czy Witka z „Niech cię odleci mara” (1982). A Rafał Zawierucha jest kolejnym sympatycznym marzycielem w filmowej kolekcji Barańskiego, nawet fizycznie przypomina trochę Marka Bukowskiego, Marka Probosza czy Jana Wieczorkowskiego. Lubimy go od pierwszego wejrzenia i jest nam bardzo przykro, że los tak źle się z nim obchodzi.